Czerwienica barwierska – Alkanna tinctoria (L.) Tausch należy do rodziny szorstkolistnych – Boraginaceae. Jest byliną dorastającą do 30 cm wysokości o liściach lancetowatych, szorstko owłosionych. Pędy pokładają się. Kwiaty o kielichu 5-ząbkowym, korona lejkowata, 5-płatkowa. kwiaty barwy niebieskiej lub niebieskofioletowej. Korzeń gruby, brunatny, do 25 cm długości. Smak ziela i korzenia śluzowo-gorzki.

Owocem jest rozłupnia z 4 rozłupkami. Surowcem jest ziele i korzeń – Herba et Radix Alkannae (=Anchusae tinctoriae). Roślina możliwa do uprawy w Polsce. Występuje naturalnie w Południowej Europie, począwszy od Węgier i dawnej Jugosławii, ponadto w Turcji. W lekospisach występowała pod nazwami Anchusa tinctoria Linne, Lithospermum tinctorium L., Anchusa matthioli Tausch., Alkanna bracteolata Greuter. Surowiec posiada liczne nazwy: lat. Radix Alkannae, Radix Alkannae rubrae (spuriae), Radix Anchusae rubrae (tinctoriae); niem./szwajc. rote Ochsenzunge, Alkanna, Alkannawurzel, Färberochsenzunge, Schminkwurz, Alkermeswurzel, Färberkrautwurzel, Rote Ochsenzungenwurzel, Rotfärbewurzel ; franc. orcanète, orcanette, Racine d’orcanette; ang. False Alcanet Root Alkanna Root, dyer’s alkanet, alkanet, dyer’s bugloss, Spanish buglosss, Orchanet, Anchusa Dyer’s Bugloss; ital. falsa alcanna, alcanna, arganetta, arganetta azzurra.

Ziele bogate jest w krzemionkę, śluzy, naftochinony, alkaloidy pirolizydynowe (triangularyna, dwuhydroksytriangularyna, 7-angeloiloretronecyna, likopsamina, retronecyna, kwas necynowy), kwas angelikowy (andżelikowy) garbniki, flawonoidy (kaempferol, kwercetyna, izokwercytryna, rutozyd), antocyjany. Kwitnące ziele działa przeciwkaszlowo, odkażająco, rozkurczowo na drogi oddechowe, przeciwwysiękowo i przeciwzapalnie. Hamuje rozwój grzybów drożdżakowych i bakterii. Jest alternatywą dla ziela miodunki – Pulmonaria, czyli płucnika: https://rozanski.li/?p=109 Zastępuje również ziele i kwiat podbiału – Tussilago farfara L.

W zakresie właściwości wobec układu oddechowego i skóry działa podobnie jak farbownik lekarski – Anchusa officinalis Linne: https://rozanski.li/?p=1998. W starożytnej medycynie liście Alkanna podawano z winem lub na winie (wyciąg) przy nieżycie żołądka. Korzeń Alkanna z kolei zalecano w leczeniu żółtaczki i zapalenia nerek. W medycynie ludowej Izraela korzeń Alkanna tinctoria jest używany w leczeniu nieżytów układu pokarmowego i chorób stawowych (bóle stawów).

W medycynie ludowej krajów Europy Południowej korzeń był stosowany w leczeniu biegunek i chorób skórnych (infekcje, zmiany sączące, owrzodzenia, w tym owrzodzenia podudzi). Ziele czerwienicy najlepiej gotować na wolnym ogniu, bez przykrycia, przez 20 minut, następnie przecedzić. Pić po 100-150 ml 3-4 razy dziennie przy nieżytach i infekcjach układu oddechowego, uporczywym kaszlu i chrypce.

Dawka 1 czubata łyżka suchego kwitnącego ziela Alkanna na 1 szklankę wody. Ważne jest, aby w czasie gotowania nie przykrywać naczynia, bowiem alkaloidy pirolizydynowe są lotne z parą wodną. Nie są pożądane w surowcu, stąd utrata ich z parą wodną i rozkład ich w czasie gotowania jest wskazany. Surowca nie stosować przewlekle, lecz do krótkich terapii 1-2 tygodniowych.

Korzeń zawiera barwnik o historycznej nazwie Alkannarot – 5-6% (czerwień alkannowa). Czerwień alkannowa (C16H16O5)w lekospisach nosiła nazwę Alkanninum lub alkannin, ponadto anchusyny (anchusin). Pod względem chemicznym jest to (S)-5,8,-dihydroxy-2-(1-hydroxy-4-methyl-3-pentenyl)-1,4-naphthalenedione. Enancjomerem ((+)-(R) enantiomer) alkanniny jest szikonina = shikonin.

Zatem są to związki naftochinonowe, mające właściwości fitoncydów (hamują aktywność drobnoustrojów). Rozpuszcza się w olejach, eterach, benzynie, alkoholach. Słabo rozpuszczalna w wodzie. Dawniej służyła do barwienia leków (maści, kremów, pomadek, wyciągów olejowych). Ważny składnik kosmetyków kolorowych (np. szminki), stosowany już w starożytności (Grecja, Rzym). Z solami amonowymi daje barwnik niebieski. Kwasy stabilizują barwę czerwoną. Zasady, np. węglan sodu, KOH – zmieniają czerwień alkannową w kierunku niebieskim i sinym.

Obok czerwieni alkannowej, w korzeniu występują garbniki, śluzy, alkaloidy pirolizydynowe (triangularyna, 7-angeloylretronecine = 7-andżeloiloretronecyna, dihydrotriangularine), tłuszcze, pochodne naftochinonów, flawonoidy, fenolokwasy, kwasy tłuszczowe (walerianowy, linolowy, linolenowy). Sproszkowany korzeń ma postać ciemnoczerwonego lub brunatnego proszku. Zawartość popiołu max 14%. Związki naftochinowe i alkaloidowe zawarte w surowcu działają silnie antybakteryjnie, fungistatycznie i przeciwpierwotniakowo. Hamują rozwój między innymi Staphylococcus aureus, S. epidermidis, Candida albicans, E. coli

Alkannina jest inhibitorem topoizomerazy I. Topoizomerazy typu I zapewniają rozrywanie pojedynczych nici DNA, umożliwiają swobodne obracanie się nici DNA w czasie replikacji i transkrypcji. Inaczej mówiąc topoizomerazy odpowiadają za relaksację struktur superhelikalnych DNA. Topoizomerazy są enzymami wyspecjalizowanymi w likwidowaniu superhelikalności DNA. Nie wymagają do swej pracy energii z ATP. Zarówno topoizomerazy I jak i II są niezbędne w procesach powielania materiału genetycznego (DNA), kondensacji i segregacji chromosomów, transkrypcji genów i rekombinacji.

Topoizomerazy są punktami docelowymi wielu onkostatyków (leków przeciwnowotworowych). Większość chemioterapeutyków onkologicznych działa na topoizomerazy typu II, mniej na topoizomerazę I. Dla przykładu, alkaloid chinolinowy kamptotecyna (camptothecin) wykryty w Camptotheca acuminata Decne. działa na topoizomerazę I i został wprowadzony do lecznictwa (irinotecan, topotecan, rubitecan). Stosowany jest do terapii nowotworów układu nerwowego, jajnika, czy jelita grubego. Inhibitory topoizomeraz uniemożliwiają replikację DNA, co hamuje procesy nowotworowe. Komórki rakowe są bardzo aktywne pod względem replikacyjnym i transkrypcyjnym, w związku z czym panuje w nich wysoki poziom topoizomeraz. Jest to poziom wyższy niż w komórkach normalnie dzielących się i funkcjonujących. Zatem leki tego typu mają szansę zadziałać na onkocyty (komórki rakowe), czyniąc mniejsze szkody w komórkach zdrowych. Nie zawsze jednak ta reguła odnosi sie do wszystkich komórek naszego ciała, bowiem komórki pluripotencjalne szpiku, nabłonków, tkanki łącznej też są aktywne i również cierpią podczas kuracji inhibitorami topoizomeraz.

Akannina może zatem być stosowana w leczeniu nowotworów. Jest wiele prac naukowych ukazujących wyniki badań na temat aktywności przeciwnowotworowej alkanniny, np. Antitumor activity of shikonin, alkannin and their derivatives. II. X-ray analysis of cyclo-alkannin leucoacetate, tautomerism of alkannin and cyclo-alkannin and antitumor activity of alkannin derivatives, autorstwa Sankawa U, Otsuka H, Kataoka Y, Iitaka Y, Hoshi A, Kuretani K., Chem Pharm Bull (Tokyo). 1981 Jan;29(1):116-22, czy też: YUNZ-16, a newly synthesized alkannin derivative, induces tumor cells apoptosis and suppresses tumor growth through inhibition of PKB/AKT kinase activity and blockade of AKT/FOXO signal pathway; Rong Deng, Jun Tang,Bing-Fen Xie, Gong-Kan Feng, Yu-Han Huang, Zong-Chao Liu, Xiao-Feng Zhu; International Journal of Cancer, Volume 127, Issue 1, pages 220–229, 1 July 2010.

Wyciąg z Alkannae Radix daje wyraźną poprawę u osób z reumatoidalnym i zesztywniającym zapaleniem stawów. Stan zapalny zmniejsza się, dolegliwości bólowe są mniej dotkliwe. Zanika obrzęk i guzki reumatyczne. Podobne rezultaty są u pacjentów z artretyzmem (dną mocznową). Wzmaga aktywność fibroblastów i odnowę tkanki chrzęstnej. Zapobiega postępowi zmian degeneracyjnych w chrząstce. Dawne receptury z Alkanna tinctoria.

Rp. Sirupus caeruleus (Hagers Handbuch der Pharmazeutischen Praxis, Berlin 1938). Sirupi Auranti florum 40,0 Sirupi Ipecacuanhae 10,0 Sirupi Sacchari 100,0 Tincturae Alkannae alkalinae q.s. ad colorem satis caeruleum. Syrop wykrztuśny z dodatkiem nalewki alkannowej jako barwnika. Syrop zawiera syrop z wymiotnicy oraz kwiatu pomarańczy.

Rp. Tinctura Alkannae acida (nalewka alkannowa kwaśna) Radicis Alkannae 10,0 Alcohol absoluti 100,0 Acidi acetici 96 1,0 Do barwienia leków na kolor czerwony.

Rp. Tinctura Alkannae alkalina. (Nalewka alkannowa alkaliczna, zasadowa, z dodatkiem węglanu sodu krystalicznego). Radicis Alkannae 10,0 Natrii carbonici crystall. 10,0 Aquae destillatae 65,0 Spiritus 90% 35,0 Do barwienia roztworów na kolor niebieski (błękitny).

Rp. Unguentum potabile rubrum. Künstliche Krebsbutter Adipis siuilli 200,0 Radicis Alkannae gr. pulv. 5,0 Podgrzewać na łaźni wodnej 1-2 godziny, następnie przefiltrować. Podłoże na smalcu z dodatkiem sproszkowanych korzeni Alkanna przybiera barwę czerwoną. Można stosować do barwienia innych maści.

Rp. Aqua dentifricia wg Günther’a Tincturae Alkannae 1:10 – 200,0 Spiritus Melissae 70,0 Spiritus 90% Olei Rosae 3,0 Ol. Menthae pip. 9,0 Typowa woda odświeżająca i odkażająca jamę ustną. Zalecana przy stanach zapalnych i przykrym zapachu z ust, ponadto infekcjach gardła i jamy ustnej (dziąseł). Do rozcieńczania z wodą. Zawiera spirytus melisowy, olejek różany i olejek z mięty pieprzowej, ponadto nalewkę alkannową. Wyciągi olejowe z korzenia Alkanna służyły do sporządzania fałszywego oleju dziurawcowego Oleum hyperici adulteratio (wtedy do oleju rzepakowego dolewano odpowiednią ilość ekstraktu olejowego z Alkanna).

Działanie farmakologiczne wyciągów z korzenia Alkanna tinctoria: przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, pierwotniakobójcze, przeciwzapalne, onkostatyczne (przeciwnowotworowe), przeciwreumatyczne, ściągające, hamujące reakcje autoagresji immunologicznej, przeciwalergiczne.

Wskazania: nieżyt układu pokarmowego, nieżyty układu oddechowego, infekcje bakteryjne, nowotwory, choroby reumatyczne, choroby autoimmunologiczne; zewnętrznie: owrzodzenia, zakażone rany. Przeciwwskazania: ciąża, laktacja. Nie podawać małym dzieciom. Nie stosować dłużej jak 2 tygodnie. W długotrwałej terapii przeciwnowotworowej stosować naprzemiennie z innymi surowcami, np. olchą, kurkumą, barwinkiem, nagietkiem, Larrea tridentata (DC.) Cov., ligustrem, jemiołą, szafranem, Camptotheca acuminata Decne, lapacho, glistnikiem, Lethedon tannensis K.P.J. Sprengel (również zawiera inhibitor topoizomerazy I, jednakże i innym charakterze chemicznym, mianowicie flawonowym), kolczurką Echinocystis lobata Michaux (Torrey & A. Gray), mistrzownikiem – Imperatoria, miłorzębem, bukszpanem, bodziszkiem żałobnym, śledziennicą, czy czworolistem krajowym Paris quadrofolia L. lub azjatyckiego Paris polyphylla var. yunnanensis (Fr.) Hand-Mazz. (wchodzi w skład słynnego prep. przeciwrakowego Yunnan Bai Yao).

Preparaty z korzenia Alkanna:

1. Nalewka alkannowa – Tinctura Alkannae: 1 część surowca rozdrobnionego na 5-10 cz. alkoholu 70%; macerować 1 miesiąc. Przefiltrować. Zażywać 3 razy dziennie po 5 ml (1:5) lub 10 ml (1:10). Wymieszana z miodem 1:1 – 1 łyżka 3 razy dziennie przy infekcjach układu oddechowego i kaszlu.

2. Olej alkannowy – Oleum Alkannae: 1 część rozdrobnionych korzeni zwilżyć spirytusem, a potem zalać 5 częściami oleju lnianego, rokitnikowego, cedrowego lub z lnianki. Odstawić na 1 tydzień wstrząsając co 1-2 dni. Przefiltrować. Zażywać po 1 łyżce 2 razy dziennie przy nowotworach. Ponadto do okładów na rany, oparzenia, odleżyny, owrzodzenia. Przy leczeniu dolegliwości skórnych polecam połączyć olej alkannowy z balsamem Szostakowskiego. Rp. Krople przeciwnowotworowe, zalecane również w leczeniu uogólnionych infekcji drożdżakowych, wirusowych i bakteryjnych, opornych na chemioterapeutyki.

Nalewka alkannowa 1:5 na etanolu 70% – 10 ml Nalewka miłorzębowa 1:5 na etanolu 55-60% 10 ml

Nalewka glistnikowa 1:5 na etanolu 65-70% 10 ml Nalewka z czworolistu 1:5 na etanolu 38-40% 5 ml

Nalewka ze znamion szafranu 1:5 na etanolu 65-70% 10 ml Nalewka z pączków topoli, najlepiej balsamicznej 1:5 na etanolu 55-65% 10 ml Nalewka z kwiatów wrotyczu 1:5 na etanolu 55-65% 10 ml

Nalewka z ziela barwinka 1:5 na etanolu 55-65% 10 ml

Nalewka z ziela bluszczu pospolitego 1:5 na etanolu 38-40% 10 ml Nalewka z kłączy kurkumy 1:5 na etanolu 70% 10 ml

Nalewka z liści bukszpanu 1:5 na etanolu 55-60% 5 ml Nalewki wymieszać. Zażywać 3 razy dziennie po 5 ml; w ostrych stanach 10 ml. W razie złego samopoczucia dawkę zmniejszyć, ale zachować 3-krotne stosowanie w ciągu dnia. Dobrze jest zacząć kurację od dawki dużej nasycającej, 10 ml 3 x dz., przez 3 dni, potem zmniejszyć do 5 ml 3 x dz.. Kuracja powinna trwać 10-14 dni, potem preparat zastąpić innym. Ponawiać co kwartał w razie potrzeby.

https://rozanski.li/3325/czerwienica-barwierska-alkanna-tinctoria-linne-tausch-jako-skladnik-dawnych-lekw-i-kosmetykw/