Dyptam jesionolistny (niem. Diptam) – Dictamnus albus Linne jest byliną występującą w Południowej Europie i rejonie Morza Śródziemnego, ponadto w Azji (Chiny, Korea, Japonia). W wielu krajach, w tym w Polsce uprawiany i dziczejący. Niektórzy botanicy uważają, że w Polsce biegnie północna granica zasięgu dyptamu, ja jednak wątpię w takie rewelacje. Jest kilka stanowisk dyptamu w Polsce, ale można je porównać do zjawiska występowania śnieżycy wiosennej Leucojum vernum L. w Wielkopolsce (rezerwat przyrody Śnieżycowy Jar w okolicach Starczanowa), albo w Turwi (pałac D. Chłapowskiego, Turew). Nigdzie nie ma śnieżycy, a tu nagle jest, bo dawno, dawno temu ktoś posadził, resztę zrobiła przyroda…

Dyptam jesionolistny, Koryciny 2013 r.

Dyptam należy do rodziny rutowatych – Rutaceae. Kwiaty dyptamu są zebrane w szczytowe groniaste kwiatostany, różowe, czerwone, liliowe lub białe. Charakterystyczne są liście: nieparzysto pierzaste o 3-4 parach listków jajowatych, przypominające pokrojem liście jesionu. Kwiatostany pokryte są włoskami gruczołowymi zawierającymi olejek eteryczny. Roztarte wydzielają przyjemny cynamonowo-cytrynowy zapach. W dni słoneczne i gorące – olejki lotne dyptamu mogą ulec samozapłonowi, stąd nazwa Gorejącego Krzewu Mojżesza. Dyptam nie jest szeroko opisywany w polskiej literaturze zielarskiej. Nie opisali go w „Farmakognozji” prof. J. Muszyński, prof. B. Borkowski; prof. M. Koczwara; prof. S. Kohlmünzer jedynie wspomniał, że w dyptamie jest alkaloid dyktamnina (alkaloid furochinolinowy). Na próżno go szukać w publikacjach J. Biegańskiego, czy w Ziołolecznictwie pod red. doc. A. Ożarowskiego.

Dlaczego nie jest popularny w Polsce? Nie był w sprzedaży w sklepach zielarskich, nie opracowano na nim polskich leków oficjalnych. Wybitny zielarz fitoterapeuta Witold Poprzęcki umieścił charakterystykę dyptamu w rozdziale Środki lecznicze spoza Herbapolu. Zdaniem W. Poprzęckiego dyptam jesionolistny (korzeń, Radix Diptamni) jest środkiem moczopędnym, wykrztuśnym, przeciwrobaczym, wzmacniającym i rozkurczowym, stosowanym w leczeniu zimnicy, nieżytów przewodu pokarmowego, nerwicy żołądka, skurczach mięśni gładkich i wzdęciach. Wspomniał o odwarze z korzenia i nasion, który może być użyty w leczeniu kamicy moczowej, białych upławów, histerii oraz w celu pobudzenia miesiączkowania. Korzeń dyptamu wymieszany w równych proporcjach z zielem jemioły i korzeniem piwonii daje środek przeciwpadaczkowy (odwar).

O dyptamie jesionolistnym sporo informacji znajdziemy również w Dziejach roślin i upraw ogrodniczych/Dziejach upraw i roślin leczniczych autorstwa doc. Mariana Nowińskiego. M. Nowiński również przypuszcza, że okazy dyptamu występujące w Polsce to rośliny zdziczałe z upraw. Podaje ważne nazwy synonimowe surowca – Radix Dictamni seu Diptamni seu Fraxinellae.

Nazwy synonimowe surowców pozyskiwanych z Dictamnus albus spowodowały pewne trudności w znalezieniu dawnych zastosowań dyptamu. W lekospisach widniały Diptam kretischer, czyli dyptam kreteński (lebiodka kreteńska) oraz Diptam weisser, czyli dyptam biały (jesnionolistny). Zwrócił na to uwagę dr G. Madaus, bowiem niektórzy autorzy mylnie przypisywali właściwości lecznicze dyptamowi jesionolistnemu pochodzące w rzeczywistości z lebiodki kreteńskiej (Origanum dictamnus L. = Origanum dictamnifolium St.-Lag., rodzinia Labiatae = Lamiaceae), a i odwrotne pomyłki nie należą do rzadkości.

Sięgając do pięknej pracy prof. G.C. Wittstein’a z 1883 r. mamy opisy:

1. Diptam kretischer – Diptam-Dosten = Origanum dictamnus L. z której pozyskiwano Folia Dictamni cretici (Labiatae). 2. Diptam weisser (Ascherwurzel, Escherwurzel, Spechtwurzel) – Dictamnus albus L. (uwaga! w niektórych systemach dyptam należy do rodziny Diosmaceae R. Br. (Robert Brown) ex Bartl. (nomenklatura/system F.G. Bartling’a) tak jak przedstawił to prof. Wittstein; w innych, tak jak obecnie to rodzina Rutaceae Juss.) – system/nazewnictwo Antoine Laurent de Jussieu.

Surowce z tego gatunku nazywano: Radix Dictamni albi, Fraxinellae, Fraxini pumilae (ta ostatnia nazwa synonimowa jest szczególnie myląca, bo pozornie odnosi się do jesionu). Nazwy te wywodziły się od Dictamnus Fraxinella Person i syn. nazwy Fraxinella alba Gärtner. Stosowany w leczeniu padaczki. Dr F. Oesterlen (1861 r.) wspomniał o stosowaniu korzenia dyptamu jesionolistnego w leczeniu padaczki.

Dr G. Dragendorff (1898 r.) podał sporo informacji na temat zastosowania dyptamu jesionolistnego: środek przeciwko kamicy moczowej, przeciwko upławom białym, zaburzeniach miesiączkowania (promujący lek), przeciwko robakom pasożytniczym, do leczenia histerii I jako lek rozkurczowy. Liście i kwiaty stosowano w mazidłach przeciwreumatycznych.

Jako oficjalny środek leczniczy dyptam jesionolistny znajdziemy w Pharmacopoea Parisiensis z 1758 r. (pod nazwą Dictamnus albus sive Fraxinella, vel Diptamum, obok Dictamnus creticus, czyli wspomnianego Origanum creticum latifolium tomentosum. Także starsza Pharmacopoea Bruxellensis (z 1702) roku obejmuje Dictamnus albus (Radices Dictamni albi). Kora z korzeni i korzeń dyptamu jesionolistnego – Radix, Cortex La Fraxinelle (Dictamnus albus Linne, Fraxinella) znalazła się również w Pharmacopoea Genevensis (Farmakopea Genewska) z 1780 roku. Mój idol Rembertus Dodonaeus opisał dyptam pod nazwą łacińską Fraxinella, choć użył już nazwy Diptamum, Dictamnum album oraz humilem Fraxinum, czyli „niskiego (małego) jesionu”, zresztą Fraxinellam, Fraxinella oznacza po polsku „jesionek”, jako zdrobnienie, ponieważ liście dyptamu są podobne do liści jesionu.

Dyptam stosowała św. Hildegarda (1098-1179). Opisał to zioło także Albertus Magnus (1200-1280), Konrad von Megenberg (1309-1374). Konrad von Megenberg uważał dyptam za antidotum (odtrutkę), ponadto dobry lek do leczenia ukąszeń przez zwierzęta jadowite. Zalecał mieszanie soku dyptamu z winem i miętą (do picia). Nasiona dyptamu do leczenia padaczki stosował Joachim Camerarius der Jüngere (1534-1598), wspaniały niemiecki lekarz, botanik, pochodzący z Norymbergii, współpracujący z Mathiolusem. Uważał, że olejek z nasion dyptamu znosił bóle kończyn, a destylat z kwiatów to dobry kosmetyk i środek odkażający (przeciwko zarazie).

Hieronymus Bock (1498-1554) stosował dyptam w leczeniu zatrutych ran i jako środek pobudzający miesiączkowanie. Petrus Andreas Matthiolus (1501-1577) zalecał dyptam przy kamicy, bólach brzucha, braku miesiączki, przeciwko pasożytom wewnętrznym, zatruciom i dolegliwościom macicy. Szwajcarski lekarz i botanik Albrecht von Haller (1708-1777) wykorzystywał dyptam jako tonicum dla macicy, serca i głowy; środek odtruwający, przeciwpadzczkowy, napotny i przeciwrobaczy. Zdaniem dra G. Madaus’a po czasach v. Hallera dyptam został nieco zapomniany w medycynie akademickiej, ale pozostał nadal w medycynie ludowej jako lek przeciwpadaczkowy i przeciwrobaczy. W leczeniu padaczki był łączony z jemiołą i korzeniem piwonii.

Wg Madaus’a w homeopatii dyptam jest używany w leczeniu chorób układu moczowego i płciowego. Zalecany był przy upławach i krwotokach macicznych. Z kolei w medycynie chińskiej dyptam (kora z korzenia) używany jest w leczeniu reumatyzmu, przeziębienia, bólu głowy i żółtaczki. Dr Gerhard Madaus działanie przeciwpasożytnicze dyptamu przypisuje dictamnolaktonom, które mają podobną strukturę do satoniny. Korzeń zawiera saponiny, alkaloid diktamninę i olejek eteryczny.

W liściach zawarte jest 0,15% olejku eterycznego. Analiza doniesień literaturowych i ankiet przeprowadzona przez dra G. Madaus’a potwierdziła przydatność dyptamu w leczeniu upławów (białych), zaburzeń miesiączkowania, dla pobudzenia oczyszczenia macicy, histerii, robaczyc, zimnicy (w mieszance z cedrem), refluxu, zaburzeń żołądkowych, wzdęć i zaparć. W leczeniu nadwrażliwości, zaburzeń nerwowych u kobiet dobrze jest mieszać w ziółkach (Species) dyptam, kozłek, melisę i lawendę (napary z mieszanki). Lonicerus (1528-1586) zalecał destylat z korzeni dyptamu w leczeniu kamicy. Surowcem zielarskim jest liść, kwiat, ziele, kłącze z korzeniami i kora z kłącza (korzenia) – Folium, Flos, Herba, Rhizoma cum radicibus (dawniej Radix) et Cortex radicis Dictamni albi.

W medycynie ludowej wykorzystywane są także nasiona dyptamu. Kwiaty (całe kwiatostany, z szypułą) powinny być zbierane w początkach i w czasie kwitnienia, suszone w ciemnym przewiewnym miejscu. Nie należy surowca suszyć w podwyższonej temperaturze, bowiem traci swoje właściwości lecznicze. Zbyt wysoka temperatura powoduje utratę wartości leczniczej surowca. Kłącza z korzeniami pozyskuje się jesienią lub wiosną. Liście powinny być zbierane przed lub w czasie kwitnienia rośliny.

Dyptam jest pomijany w większości publikacji nie tylko w Polsce, ale również idzie w zapomnienie także za granicą. Spośród najnowszych publikacji książkowych opis zastosowania dyptamu w lecznictwie znajdziemy w doskonałej książce Das große Buch der Heilpflanzen autorstwa M. Pahlow’a (2015 r.). Wśród składników czynnych dyptamu wymienia alkaloidy, olejek eteryczny, bergapten, saponiny, gorycze, antocyjany i glikozydy flawonoidowe.

Zaleca dyptam jako środek regulujący miesiączkowanie, pomocny w leczeniu chorób układu moczowego i żołądka. W Hagers Handbuch der Pharmazeutischen Praxis z 1938 roku jest krótki opis Dictamnus albus L., z którego pozyskuje się korzeń – Radix Dictamni i korę z korzenia – Cortex radicis Dictamni – Diptamwurzel (Racine de dictamne blanc, Ascherwurz, Spechtwurzel, Racine de fraxinella). Surowiec zawiera szczawian wapnia, olejek eteryczny i zywicę. Działa jako antihystericum i diureticum, ale głownie stosowany w medycynie ludowej. Na Syberii z młodych liści przyrządza się herbatkę. Nowszy Hagers… z 1992 r. spośród grup chemicznych składników czynnych dyptamu wymienił olejek eteryczny )mono i seskwiterpeny, pochodne fenylopropanu), kumaryny i furanokumaryny, alkaloidy furochinolinowe i gorycze limonoidowe.

Dyptam jesionolistny Dictamnus albus L., Koryciny 2013 r.

Kwiaty dyptamu zawierają antocyjany (delfinidyny ramnoglukozyd i cyjanidyny ramnoglukozyd. Olejek eteryczny z owoców dyptamu zawiera 90% monoterpenów, przy czym dominuje limonen (53%); ponadto mamy w olejku beta-pinen, kamfen, sabinen, mircen, alfa- i beta-fellandren, alfa- i gamma-terpinen, cis- i trans-ocymen, p-cymen i terpinolen. Spośród seskwiterpenów występują w olejku beta-burbonen, beta-kariofilen, alfa-humulen oraz germakren D.

W dyptamie wystepuje alkaloid skimianina (skimmianin), diktamnina, gamma-fagaryna, dubinidyna i evoxin (ewoksyna). Wśród flawonoidów obecne są: rutyna, izokwercytryna, mirycetyny-3-ramnoglukozyd, diosmina, metyloetery luteoliny, kaempferolu, kwercetagetyny (=aksylaryna, axillarin). Do limonoidów dyptamu należą: limonina, obakunon, kwas obakunonowy, rutaewina, octan nomilylu i fraksinellon. Furanokumaryny reprezentowane sa w dyptamie przez psoralen, bergapten, ksantotoksynę, umbeliferon, eskuletynę, skopoletynę i aurapten. W liściach występuje około 10% gamma-palmitolaktonu. Korzenie zawierają od 0,04 do 0,09% diktamniny, 0,003% gamma-fagaryny i 0,002% skimmianiny. Olejek eteryczny z korzenia obfituje w fraksinellopochodne związki (ok. 30%): fraxinellon, izofraxinellon, calodendrolid.

Dawkowanie: napar sporządza się z suchego (1 g) lub świeżego (2 g) surowca (liście, korzeń, kora z korzenia)) na filiżankę wrzącej wody. Ja polecam 2-3 filiżanki takiego naparu dziennie. W kwiatach dyptamu znajduje się olejek eteryczny, fitosterole (kampesterol, sitosterol), kumaryny (psoralen, bergapten, umbeliferon, ksantotoksyna), limonoidy (limonina, obakunon), flawonoidy (rutyna, diosmina, izokwercytryna), karotenoidy i antocyjany. Olejek eteryczny z kwiatów zawiera przede wszystkim limonen (15-19%), gamma-terpinen (10-11%) i citronelol 8-12%), podczas gdy olejek z ziela oraz liści zasobny jest w germakren D (20-38%) i fitol (ok. 10-29%), dwucyklogermakren (ok. 8%), n-pentakozan (ok. 7%) oraz cemberen A (ok. 7%). Z kwiatów suchych i świeżych sporządza się napar lub nalewkę o działaniu uspokajającym, rozkurczowym, miorelaksującym (rozluźniającym mięśnie szkieletowe), moczopędnym, wykrztuśnym i osuszającym drogi oddechowe.

Składniki olejku eterycznego wykazują silne działanie fitoncydowe hamujące rozwój bakterii, pierwotniaków, wirusów i grzybów. Flawonoidy (np. diosmina) zawarte w kwiatach działają przeciwzapalnie i ochronnie na komórki nerwowe oraz nabłonkowe. Nalewka z kwiatów poprawia krążenie krwi, usuwa stany zapalne w obrębie układu naczyniowego. Zapobiega również zastojom limfatycznym i żylnym przeciwdziałając obrzękom kończyn. Limonen, citronelol oraz germakren wykazują działanie przeciwdrobnoustrojowe, antyoksydacyjne, immunotropowe, neutralizujące czynniki rakotwórcze oraz onkostatyczne (hamujące procesy nowotworowe). Kumarynowce dyptamu wywierają wpływ uspokajający, przeciwdrgawkowy, hamujący procesy degeneracji w układzie nerwowym i silnie żółciopędny.

Jednocześnie kumarynowce zwiększają wrażliwość skóry na światło, dlatego przy zażywaniu preparatów z jakiejkolwiek części dyptamu konieczne jest unikanie promieni słonecznych i solarium. Napar i syrop z kwiatów rozszerza oskrzela, wzmaga odruch migawkowy nabłonka oddechowego, pobudza upłynnienie i usunięcie zalegającej wydzieliny śluzowej i śluzowo-ropnej dróg oddechowych w przebiegu zakażeń i nieżytu. Napar – Infusum: 1-2 łyżki rozdrobnionych kwiatów suchych lub świeżych zalać 1 szklanką wrzącej wody lub mleka; odstawić pod przykryciem na 20 minut. Dodać miód, sok malinowy lub syrop klonowy do smaku. Pić 3 razy dziennie po 1 szklance przy nieżytach układu oddechowego oraz podnieceniu nerwowym i bezsenności.

Nalewka – Tinctura: 100 g suchych lub świeżych kwiatów, liści, albo korzeni rozdrobnić i od razu zalać 500 ml alkoholu 50-60%; odstawić w ciemne miejsce na 1-2 tygodnie, wstrząsając od czasu do czasu. Przefiltrować. Zażywać po 15 ml 1 raz dziennie przy zaburzeniach krążenia limfy oraz krwi w kończynach, ponadto w okresie przekwitania przy objawach nerwicowych i krążeniowych. Jeżeli do 100 ml nalewki dodamy 100 ml syropu klonowego, z agawy, melasy lub miodu to uzyskamy doskonały syrop przydatny w uporczywym kaszlu, chrypce i zaflegmieniu oskrzeli.

Syrop taki zażywa się 3-4 razy dziennie po 1 łyżce. Wyciąg z kwiatów, korzenia lub ziela dyptamu na winie jest wartościowym lekiem przy zaburzeniach krążenia mózgowego i wieńcowego, wahaniach ciśnienia krwi, chorobie Parkinsona, nerwicach sercowo-naczyniowych, miażdżycy i zastojach żylnych. 100 g kwiatów świeżych lub suchych dyptamu zwilżyć spirytusem, a następnie zalać 700 ml ciepłego czerwonego i wytrwanego wina. Odstawić na 1 miesiąc. Przefiltrować. Pić 1 kieliszek 100 ml takiego wina dziennie, przez 1 miesiąc. Kurację można wznawiać co kwartał.

Przy chorobach wątroby stosuje się napar z kwiatów bez cukru: 3 szklanki dziennie. W medycynie ludowej większości krajów europejskich i azjatyckich części nadziemne dyptamu stosowane są w leczeniu epilepsji, chorób reumatycznych, skąpomoczu, nieregularnych i skąpych miesiączek oraz chorób wątroby (stany zapalne, obrzęk, zakażenia). Przetworów z dyptamu nie podawać kobietom ciężarnym i karmiącym. U dzieci można stosować od 7 roku życia.

Przy zażywaniu dyptamu nie należy opalać się na słońcu lub solarium. Furanokumaryny dyptamu zwiększają wrażliwość skóry na światło. W kosmetyce dyptam może być użyty do oczyszczania cery. Odwar i napar z korzeni działa rozjaśniająco na cerę. Napar z liści i kwiatów wpływa odkażająco na skórę, hamuje powstawanie zmian ropnych i trądzikowych. Dyptam wzmaga procesy odtruwania skóry. Efektywne stężenie nalewki lub naparu/odwaru w kosmetyku 3-5%.

Dyptam jesionolistny Dictamnus albus L., Koryciny 2013 r.

https://rozanski.li/4397/korzen-kwiat-i-lisc-dyptamu-jesionolistnego-radix-flos-et-folium-dictamni-albi-w-praktycznej-fitoterapii-dyptam-w-dawnej-medycynie/